ΤΟ ΚΑΜΑΡΙ ΤΗΣ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΣ
Μπορεί σήμερα να λέμε ότι η κουζίνα είναι «ο καθρέφτης της νοικοκυράς», τότες όμως η βιτρίνα όλου του κονακιού ήταν σίγουρα ο γίκος!
Ο γιούκος < τουρκική yük < πρωτοτουρκική *yü- (φορτώνω, μεταφέρω), (ιδιωματικό) (παρωχημένο) κοίλωμα σε τοίχο, όπου τοποθετούνται τα στρωσίδια, (ιδιωματικό) (παρωχημένο) στοίβα με στρωσίδια. Ο γιούκο(υ)ς ή κρεβαταριά, ή γίκος, για τους Σαρακατσάνους, που υπήρχε σε κάθε κονάκι, δεν ήταν απλά μια κρεβαταριά με σαία, ήταν ένας συμβολισμός, ήταν μια απόδειξη αξιοσύνης και πίστη στις αρχές που διαπερνούσαν την Σαρακατσάνα γυναίκα, νοικοκυρά, σύντροφο, μάνα, αδερφή.
Ο γιούκους, τον οποίο ένα μεγάλο, περίτεχνο και πάντα καθαρό υφαντό, ή κέντημα, τον σκέπαζε και τον τύλιγε πολύ προσεγμένα, ώστε να τον προφυλάσσει από τη σκόνη και τους λεκέδες, οι οποίοι θα μπορούσαν να γίνουν από κάθε είδους αιτία στο καλύβι, κάλυπτε κάθε ατέλεια και τον έβλεπες πάντα τσιτωμένο, να αποτελεί το καμάρι της νοικοκυράς του κονακιού.
Όταν έπρεπε δε να αποκαλυφθεί το περιεχόμενο, συνήθως στην τελετή του γάμου για τα προικιά, ήταν τόσο όμορφα στοιβαγμένα τα κάθε λογής σαία, που έδειχναν και την ταυτότητα της νοικοκυράς.
Ο γούκους δεν ήταν μόνο αυτή η στίβα από σαία, η περίτεχνα τοποθετημένη και επιδέξια σκεπασμένη, ήταν αξία, ήταν ένδειξη αρχών της νοικοκυράς.
Σ’ αυτόν πρωτοέπεφταν οι ματιές των προξενητάδων που έμπαιναν στο σπίτι για να ν'φοδιαλέξουν το κορίτσι, αλλά τραβούσε και τα αδιάκριτα βλέμματα των γειτόνων, για να χαρακτηρίσουν την νοικοκυρά του σπιτιού.
Ο γούκους σήμαινε νοικοκυριό, σήμαινε γυναίκα, με τάξη και καθαριότητα.
Σε μια συζήτηση με τον φίλο Χρήστο Ξενομερίτη ο οπαίος ήταν και η αιτία αυτής της ανάρτησης μου είπε:
«Στο καλύβι των Σαρακατσάνων όλα είχαν την θέση τους που ήταν προκαθορισμένη και κοινή σε όλα τα κονάκια. Δεξιά μεριά μπαίνοντας ήταν τα αγειά της κουζίνας (τα κουζινικά) και το εικονοστάσι πάνω σε μια κρεβαταριά (κρεβατοκόνισμα) και άλλες κρεβατιαριές (ξύλινα ράφια) με διάφορα αντικείμενα και τροφές). Θυμάμαι όμως, μπαίνοντας στο καλύβι μας, αριστερά ήταν ο γίκος που είχε η μάνα μου.
Πολλές φορές αναρωτήθηκα με πόση μαεστρία και με τι δύναμη ψυχής αυτή η γυναίκα, με τις τόσες έγνοιες, μπορούσε και είχε την αντοχή να κρατάει στολισμένη σχεδόν, αυτή την γωνιά. Με πόση τάξη και με τι ακρίβεια, ήταν τα πάντα τοποθετημένα ώστε να σχηματίζουν ένα άψογο ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο.»
Πολλές φορές κάτω από το περίτεχνο σκέπασμα του γιούκου, η στην χειρότερη περίπτωση κάτω από μια υφαντή όμορφη κουβέρτα η βελέντζα δεν κρυβόταν μόνο τα σαία της καθημερινής χρήσης, αλλά και τα όνειρα των κοριτσιών για ένα σπιτικό με την κατάλληλη προίκα. Κρυβόταν ο κόπος, τα ξενύχτια και η αγωνία, της πολυπαιδεμένης μάνας μέσα στο φόρτο της στάνης και της νομαδικής ζωής, να προλάβει, να υφάνει, να κεντήσει και να ράψει την προίκα της κόρης. Εκεί μέσα πολλές φορές κρυβόταν και κάνα κομπόδεμα, αν περίσσευε.
Οι εικόνες από το Λαογραφικό Μουσείο Σαρακατσάνων στις Σέρρες στην μία φωτογραφία από δεξιά τα λιγγέρια και τα σαία της κουζίνας και ψηλά το κρέβατοκόνισμα και στην άλλη από αριστερά ο γιούκους και σεντούκι με σκτιά και προικιά.
Εικόνα Χατζημιχάλη:
Το εσωτερικό μιάς σαρακατσάνικης κωνικής καλύβας.
1. Oρθα λούρα ή ορθα μπηχτάρια ή ντιρέκια κ.λπ.
2. Η κατσούλα ή ή σούρλα.
3. Τα χαρτώματα ή σταλίκια.
4. Το σάλ(ω)μα.
5. Η πυρουστια ή γωνιά ή βάτρα.
6. Τα γωνολίθια ή οι πυρομάχοι ή οι μπηχτές πλάκες.
7. Βελέντζα.
8. Προσκέφαλα.
9. Η σαρμανίτσα.
10. Η κρεβααταριά για το σεντούκι.
11. Η κρεβαταριά με τα σκουτιά ή με το γίκο.
12. Το κρεβατάλευρο.
13. Το βαρελοκρέβατο και το κρεβατάκι για τα χαλκώματα
14. Τα κρεβάτια (ράφια).
15. Η κρεβαταριά για να κάθονται.
16. Το κρεβατοκόνισμα ή το κονισμοκρέβατο ή το κονισμα
17. Το ψωμοκρέβατο.