Η προστασία και ανάδειξη των ιστορικών οικιστικών συνόλων είναι ένα σύνθετο εγχείρημα, που υπερβαίνει την απλή διατήρηση των μεμονωμένων κτισμάτων και στοιχείων, από τα οποία αυτά αποτελούνται. Το εγχείρημα αυτό αποκτάει ακόμα περισσότερες συνιστώσες όταν το οικιστικό σύνολο είναι αποτέλεσμα ενός νομαδικού και εφήμερου τρόπου ζωής.
«Νομάδες από πανάρχαια μήτρα κτηνοτρόφων, τσελιγκάδες, τσοπάνοι, προβαταραίοι, χωρίς δική τους γη και μόνιμη κατοικία, περπατάρηδες και κόσμος από λόγγα, αυτοί είναι οι Σαρακατσάνοι.»
Η κυριότερη ομάδα στην σαρακατσάνικη κοινωνία είναι η οικογένεια. Βασίζονταν στον κανόνα της ενδογαμικής σχέσης και στο θρησκευτικό γάμο, ενώ κυριαρχούσε ο θεσμός του προξενιού και τα κορίτσια έπαιρναν και προίκα.
Νομαδικός Χαρακτήρας
Η βασική μορφή εργασίας για τους Σαρακατσάνους ήταν η κτηνοτροφία. Η εξασφάλιση των καλύτερων συνθηκών διαβίωσης και των καλύτερων βοσκότοπων για τα κοπάδια τους –την μόνη τους περιουσία- αποτελούσε τον λόγο που διαμόρφωσαν έναν νομαδικό τρόπο ζωής.
Η μετακινούμενη κτηνοτροφία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας λόγω γεωγραφικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών αιτιών. Το ανάγλυφο της ευρύτερης περιοχής, με τα βουνά που βρίσκονται σε απόσταση όχι απαγορευτικά μακρινή από τις πεδιάδες και τα παράλια, ευνόησε την ανάπτυξη της.
Στον τόπο που κατέληγαν έπρεπε να επιλέξουν τον κατάλληλο χώρο για να δημιουργήσουν το χωριό τους στήνοντας τις καλύβες τους. Τον χώρο αυτόν τον επέλεγε κάθε φορά ο τσέλιγκας και συνήθως ήταν σε κάποιο προσήλιο μέρος καθώς γνώριζαν πόσο ευεργετικός είναι ο ήλιος τον χειμώνα.
Η σαρακατσάνικη εστία έχει τις ρίζες στον αρχέγονο και στοιχειώδη τρόπο κατασκευής της κατοικίας. Την κυκλική περίκεντρη καλύβα την συναντούμε όμως και κατά την αρχαιότητα στους ναούς της Εστίας. Στηριζόμενη στην ίδια λογική το κονάκι των Σαρακατσάνων έχουν ως επίκεντρο την εστία, την φωτιά.
Όλα τα καλύβια από τα μικρότερα έως τα μεγαλύτερα είχαν τον ίδιο ή παρόμοιο τρόπο κατασκευής. Θα αναλυθεί ο τρόπος κατασκευής του ορθού η τουρλωτού καλυβιού που όπως αναφέρθηκε είναι ο συνηθέστερος και παλαιότερος τύπος.
Το φριτζάτο ή τσαρδάκι
Πολλές φορές γύρω από την καλύβα κατασκευαζόταν το φριτζάτο, δηλαδή ένας φράχτης που διαμόρφωνε σε αυτά μία ευρύχωρη αυλή. (Ε.Μακρής, 1997). Ο φράχτης αυτός ακουμπάει πάνω στο καλύβι και μπορεί να περικλείει είτε ένα κονάκι είτε δύο. Όταν περιελάβανε δύο το ένα χρησίμευε ως κατοικία και το άλλο για την αποθήκευση των τροφίμων και συχνά όλων τους των πραγμάτων.
Το ενδιαφέρον για την εφήμερη αρχιτεκτονική και παράδοση των νομάδων και συγκεκριμένα των Σαρακατσάνων οδήγησε στη διαμόρφωση πολιτιστικών πόρων, οι οποίοι ερμηνεύουν στο πλαίσιο της τουριστικής βιομηχανίας την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά.
Η μελέτη του σαρακατσάνικου οικισμού αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης ανησυχίας για την διάσωση και διατήρηση της εφήμερης αρχιτεκτονικής των νομαδικών λαών, η οποία μη αφήνοντας πίσω της σημάδια και κατάλοιπα χάνεται ανεπιστρεπτί.
Γαρούφας Δημήτριος, Σαρακατσάνικη Παράδοση, Εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1982
Γεωργάκας Δημήτριος, Περί των Σαρακατσαναίων της Θράκης,Αρχείο Θρακικού Λαογραφικού και γλωσσικού Θησαυρού, Τόμος 12,1945-46