Κοινωνικά, οικονομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά

Η κυριότερη ομάδα στην σαρακατσάνικη κοινωνία είναι η οικογένεια. Βασίζονταν στον κανόνα της ενδογαμικής σχέσης και στο θρησκευτικό γάμο, ενώ κυριαρχούσε ο θεσμός του προξενιού και τα κορίτσια έπαιρναν και προίκα.

Η σαρακατσάνικη οικογένεια ήταν “πατριαρχική”, και μόνο σε περίπτωση χηρείας και έλλειψης ενήλικου αρσενικού έπαιρνε την θέση του αρχηγού της οικογένειας η γυναίκα. Η γυναίκα, ήταν υπεύθυνη για την υλικοτεχνική δομή της οικογένειας, την ανάθρευση των παιδιών και την καλλιέργεια του θρησκευτικού τους πνεύματος. Για τα οικονομοτεχνικά θέματα αποφάσιζαν ο πατέρας με τον πρωτότοκο γιο ενώ τα κορίτσια βοηθούσαν στα οικιακά.

Ανάλογα με τις συγγενικές και τις φιλικές σχέσεις των οικογενειών, οι Σαρακατσάνοι συγκροτούσαν το τσελιγκάτο ή διέμεναν μαζί κατά ομάδες στα χειμαδιά. Το όνομα και η υπόληψη της κάθε οικογένειας συνδεόταν με την θέση, την σπουδαιότητα και τον ρόλο του αρχηγού της οικογένειας στο τσελιγκάτο.

Το τσελιγκάτο
Το τσελιγκάτο ήταν ένας οικονομικός συνεταιρισμός, του οποίου κεντρικός πυρήνας ήταν μια εκτεταμένη οικογένεια, οικονομικά εύρωστη, που διέθετε σημαντικά κοπάδια ( κάποτε ξεπερνούν τα 15000 «κεφάλια»). Σύμφωνα με τον Β. Νιτσιάκο: «το τσελιγκάτο δεν ήταν παρά μία μορφή παραγωγικού συνεταιρισμού ανάμεσα σ’ έναν αριθμό οικιακών ομάδων υπό την ηγεσία ενός ισχυρού κτηνοτρόφου. Οι δραστηριότητες του τσελιγκάτου, ωστόσο, δεν περιορίζονταν στη σφαίρα της παραγωγής, αλλά κάλυπταν ολόκληρο το φάσμα της κοινωνικής ζωής των συνεργαζόμενων ομάδων». Οι συνεταιριζόμενες οικογένειες είχαν μεταξύ τους σχέσεις συγγένειας ή εξ αγχιστείας, δεν αποκλείονταν όμως να μην υπήρχε και κανένας βαθμός συγγένειας. Ακόμα, τσοπάνηδες χωρίς κοπάδια εντάσσονταν κι αυτοί στο τσελιγκάτο. Σχέσεις φιλικές, οικονομικές κ.λ.π. μεταξύ διαφορετικών τσελιγκάτων είχαν μόνο οι άνδρες αυτών.

Πέντε παράγοντες είχαν συμβάλλει στη δημιουργία του (Καββαδίας, 1996):
- Η έλλειψη διαθέσιμων βοσκότοπων,
- Η ανάγκη χρηματοδότησης των μικρών κτηνοτρόφων
- Η έλλειψη εργατικών χεριών των μεγάλων οικογενειών,
- Η δυσκολία της συντήρησης σχέσεων με τον έξω κόσμο, δηλ. την περιβάλλουσα κοινωνία,
- Η ανάγκη της άμυνας και της συνεργασίας για την εκμετάλλευση των ζώων.

Ο τσέλιγκας, ήταν ο αρχηγός του τσελιγκάτου και ήταν υπεύθυνος για όλους. Δεν ήταν ο μεγάλυτερος σε ηλικία αλλά ο ικανότερος να υπηρετήσει τα συμφέροντα όλα των οικογενειών καθώς το πνεύμα του τσελιγκάτου στηριζόταν στη λογική του κοινού συμφέροντος. Καθόριζε τα καθήκοντα κάθε μέλους, ήταν υπόλογος προς τις Αρχές του κράτους και αποφάσιζε για οποιαδήποτε συμφωνία που αφορούσε το τσελιγκάτο και ίσχυε για μία εποχιακή περίοδο, δηλαδή έξι μήνες. Ασχολούνταν αποκλειστικά με την διαχείριση και ελάχιστες φορές με την κτηνοτροφία. Δεν επενέβαινε σε εσωτερικά ζητήματα των οικογενειών, ενώ δύο φορές τον χρόνο, πριν τις μετακινήσεις, μαζί με τους αρχηγούς των οικογενειών του τσελιγκάτου, έδιναν λόγο για την διαχείριση.

Το ανθρώπινο δυναμικό του τσελιγκάτου διακρίνονταν στους εξής ρόλους:
- Στην κορυφή βρίσκονταν ο τσέλιγκας, επικεφαλής της επιχείρησης.
- Στη δεύτερη βαθμίδα οι αρχηγοί των οικογενειών που συμμετείχαν στο τσελιγκάτο και ονομάζονταν Σμιχτάδες, που κατείχαν καίριες θέσεις στην παραγωγική διαδικασία.
- Ακολουθούσαν τα μέλη των οικογενειών (γυναίκες, παιδιά) που αναλάμβαναν διάφορες δραστηριότητες ανάλογα με τις ικανότητές τους.
- Τελευταίος εργασιακός μισθωτός παράγοντας ήταν πρόσωπα, που προσλαμβάνονταν να δουλέψουν με συμφωνημένο μηνιαίο μισθό και ονομάζονταν Τσομπάνηδες ή Πιστικοί (έμπιστοι).

Μια αξιόλογη στατιστική προσπάθεια για την καταγραφή των Σαρακατσάνων οφείλεται στον Δ. Συράκη, που στο βιβλίο του “ Η νομαδική κτηνοτροφία εν Ελλάδι, αναφέρει ότι υπήρχαν 5.986 οικογένειες Σαρακατσάνων σε όλη την Ελλάδα τον χειμώνα του 1922-1923.

Τα πρώτα μεταπολεμικά στοιχεία για τη νομαδική κτηνοτροφία μας τα δίνει η Αγγελική Χατζημιχάλη, η οποία κατέγραψε όλες σχεδόν τις οικογένειες των Σαρακατσάνων της Ελλάδας. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς της υπήρχαν 10.604 οικογένειες μεταβατικών και εδραίων Σαρακατσάνων με 1.729.141 γιδοπρόβατα. Η γεωγραφική κατανομή τους, το 1955, με βάση τα βουνά που βρίσκονταν το καλοκαίρι, ήταν, σύμφωνα με τη Χατζημιχάλη, η εξής: