Η προστασία και ανάδειξη των ιστορικών οικιστικών συνόλων είναι ένα σύνθετο εγχείρημα, που υπερβαίνει την απλή διατήρηση των μεμονωμένων κτισμάτων και στοιχείων, από τα οποία αυτά αποτελούνται. Το εγχείρημα αυτό αποκτάει ακόμα περισσότερες συνιστώσες όταν το οικιστικό σύνολο είναι αποτέλεσμα ενός νομαδικού και εφήμερου τρόπου ζωής.
Το σύστημα κατοίκησης, οι τεχνικές κατασκευής κάθε μονάδας και οι σχέσεις του συνόλου ενός νομαδικού Σαρακατσάνικου οικισμού διέπονται από ορισμένες αρχές του νομαδικού τρόπου ζωής και μαρτυρούν πολλά για το κοινωνικό και αξιακό τους σύστημα. Η εφήμερη φύση τους, όμως δεν άφησε πίσω εύκολα ανιχνεύσιμα στοιχεία, πόσο μάλλον ολόκληρα οικιστικά σύνολα για την αρχιτεκτονική, κοινωνική και εθνο-αρχαιολογική μελέτη.
Η φυλή των Σαρακατσάνων, αν και έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα, διατηρούσε αναλλοίωτο τον τρόπο ζωής και κοινωνικής οργάνωσης μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα, με αποτέλεσμα να έχει γίνει η καταγραφή τους. Προφορικές μαρτυρίες, ακόμα και φωτογραφικό υλικό αλλά και επιτόπιες έρευνες που έγιναν στα τελευταία Σαρακατσάνικα κονάκια από εθνολόγους, έδωσαν την δυνατότητα να διατηρηθούν όλα τα στοιχεία που διέπουν και απαρτίζουν τον βίο και τον χαρακτήρα του νομαδικού αυτού φύλου.
Όλες οι νομαδικές φυλές δεν μετακινούνται απλά από την μία περιοχή στην άλλη αλλά ζουν από αυτή και οφείλονται να συνεργάζονται με τις ιδιαιτερότητες της. Η τεχνολογία που εξέλιξαν, εμπεριέχει μια βαθιά γνώση και κατανόηση του φυσικού περιβάλλοντος, στο οποίο ζούσαν, ενώ χρησιμοποιούσαν την γνώση για να καταλήξουν σε κατασκευαστικές λύσεις κατάλληλες και ανθεκτικές με τα περιορισμένα μέσα που διέθεταν.
Οι κατασκευές και τα οικιστικά τους σύνολα δεν παύουν να αποτελούν σύνθετες στάσεις απέναντι στην αρχιτεκτονική που προέρχονται από τις κοινωνικές αξίες που αναπτύσσονται. Από αυτές τις μη αρχιτεκτονικές μορφές μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για τις πρώτες ανθρώπινες κατασκευές και στη συνέχεια να χρησιμοποιήσουμε την γνώση ως ιστορικό υπόβαθρο για σύγχρονες εφαρμογές.
Ο Σαρακατσάνικος οικισμός, αν και στηριζόταν κάθε φορά στις ίδιες αρχές οργάνωσης και κατασκευής διέφερε από τόπο σε τόπο. Η παραδοσιακή σαρακατσάνικη αρχιτεκτονική συνομιλούσε με το περιβάλλον και εντασσόταν σε αυτό με αποτέλεσμα οι κλιματικές συνθήκες και το ανάγλυφο του εδάφους να είναι αυτά που ορίζουν τον τρόπο ανάπτυξης και χωρικής εξάπλωσης του χωριού.
Η ανακατασκευή ενός τυπικού νομαδικού χωριού στο Γυφτόκαμπο, στα Ζαγόρια και του Μουσείου των Σαρακατσάνων στις Σέρρες από τοπικούς τεχνίτες ερμηνεύουν αυτή την παράδοση μέχρι τον καιρό μας. Μέσω των συγκεκριμένων ενεργειών, γίνεται η προσπάθεια ανασύνθεσης όλων των δεδομένων με στόχο την ερμηνεία και την κατανόηση της εφήμερης αρχιτεκτονικής.
Η Χάρτα της Βενετίας για τη Συντήρηση και την Αποκατάσταση των Μνημείων και των Τόπων (1964) δεν υποδείκνυε την ανακατασκευή ενός ιστορικού τόπου ή κτιρίου. Σήμερα για ιστορικούς, κοινωνικούς ή οικονομικούς λόγους αρκετά προγράμματα ανακατασκευής έχουν πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα. Η υπόθεση είναι ότι η ανακατασκευή της αρχιτεκτονικής για εκπαιδευτικούς ή ιστορικούς λόγους -στα οικομουσεία- πρέπει να ταυτιστεί, μέσω αρχαιολογικής έρευνας, και να λειτουργήσει με τα υλικά και την τεχνολογία που χρησιμοποιούντο στο παρελθόν.
Στην εργασία αυτή, παρουσιάζονται τα στοιχεία που συνθέτουν τον Σαρακατσάνικο βιό αλλά και το χωρικό και αρχιτεκτονικό τους αποτύπωμα. Η βιβλιογραφική έρευνα συνδυάστηκε με την προφορική μαρτυρία της γηραιάς Σαρακατσάνας Λένως, του γένους Αλέξη. Αδερφή του παππού μου, Μιλτιάδη Αλέξη, γεννημένη στο Περτούλι Τρικάλων το 1920, μεγάλωσε με τον νομαδικό τρόπο ζωής αρχικά με τα άλλα έξι αδέρφια της και τους γονείς της και έπειτα με τον σύζυγο και τα παιδιά της. Δίπλα στην μαμά της Πολυξένη, από την ηλικία των πέντε χρονών βοηθούσε στις εργασίες της οικογένειας, έμαθε να δημιουργεί τα παραδοσιακά καλύβια με τέχνη και μεγάλωσε με τις δυσκολίες αλλά και τα ήθη και τα έθιμα της Σαρακατσάνικης φυλής.